Sleuteltechnologieën kunnen bijdragen aan maatschappelijke uitdagingen en het duurzame verdienvermogen van de Nederlandse economie versterken. Daarvoor is maatschappelijke inbedding noodzakelijk. Zulke inbedding is niet zonder meer gegarandeerd, omdat innovatieve technologieën nieuwe uitdagingen met zich meebrengen.
Een technologie zoals CRISPR-Cas, waarmee genetische modificatie preciezer en efficiënter wordt en waardoor de Nederlandse agri-sector kan versterken, roept vragen op over de mate waarin we specifieke genen technisch willen en mogen aanpassen. Dit soort vragen kan tot maatschappelijke weerstand leiden en zelfs uitmonden in moratoria op ontwikkeling, zoals in het geval van ChatGPT in Italië. Daarnaast zijn er hogere eisen rondom het bestaansrecht of license to operate van hightechindustrie. Denk aan grondstof- en energiegebruik, emissiequota en exportbeperkingen. Ze maken het noodzakelijk maatschappelijke en technologische factoren nauwkeurig af te stemmen (TNO Whitepaper Hightechindustrie 2040).
Sleuteltechnologieën succesvol tot ontwikkeling brengen
Willen we sleuteltechnologieën succesvol tot ontwikkeling brengen? Dan is sociaal-maatschappelijke inbedding geen bijzaak, maar een wezenlijk onderdeel van innovatieprocessen. Responsible Research and Innovation (RRI) is een onderzoeksgebied in de filosofie en de sociale wetenschappen dat anticipeert op de maatschappelijke impact van technologieën en reflecteert op de maatschappelijke doelen waar technologieën aan moeten bijdragen. Dit onderzoeksgebied moet zich niet beperken tot universiteiten maar de gehele maatschappij bestrijken.
Maatschappelijk verantwoord innovatieproces
ELSA formuleert de Ethical, Legal, and Social Aspects van technologie. Het maakt het mogelijk om verschillende stakeholders (bedrijven, burgers, maatschappelijke organisaties en universiteiten) in een vroeg ontwikkelingsstadium te verbinden. Op deze manier worden divergerende normen en waarden vanuit een breed perspectief in kaart gebracht. Zo kunnen we democratische afwegingen maken daar waar ethische dilemma’s optreden om zodoende een maatschappelijk verantwoord innovatieproces te stimuleren.
Ethische aspecten
ELSA heeft om te beginnen aandacht voor ethische aspecten. Technologieën zijn nooit neutraal, maar altijd normatief geladen. Door materiaalkundige innovaties en keuzes worden eindgebruikers bijvoorbeeld gestimuleerd duurzamer te leven. Zo worden waarden (bewust of onbewust) in technologieën gebouwd. Anderzijds dagen nieuwe technologieën bestaande normen en waarden uit. Een camera die snelheidsovertredingen registreert is ontworpen met oog op normen rondom verkeersveiligheid, maar staat op gespannen voet met normen rondom privacy. Ethiek expliciteert zulke normen en waarden, maakt waardenconflicten bespreekbaar (denk bijvoorbeeld aan economische groei versus ecologische degradatie), waarmee we uiteindelijk niet alleen efficiënte, maar ook goede sleuteltechnologieën ontwikkelen.
Juridische aspecten
De juridische aspecten van ELSA toetsen enerzijds de inbedding van innovaties in de huidige wetgeving en vraagt anderzijds of die huidige wetgeving nog wel volstaat. Een voorbeeld is de door AI geboden mogelijkheid om veel data te verzamelen. Dit vereist nieuwe en deugdelijke wettelijke kaders. Ethische en juridische deliberatie voerde bijvoorbeeld tot de Europese General Data Protection Regulation (GDPR) en Nederlandse Intelligence and Security Services Act.
Sociale aspecten
De sociale aspecten binnen ELSA zijn er om de ontwikkeling van sleuteltechnologieën op een inclusieve, democratische en open wijze plaats te laten vinden. Hoewel sleuteltechnologieën vragen om fundamenteel wetenschappelijke expertise van specialisten, is de toepassing en implementatie ervan het inclusieve domein van de samenleving. Zogeheten ELSA-labs betrekken daarom expliciet het publiek in de discussie om wensen en zorgen uit de samenleving mee te kunnen nemen in het onderzoek.
ELSA-labs ambiëren een expertisecentrum te zijn op het gebied van ethiek in sleuteltechnologieën. Deelnemers denken hier constructief mee over welke waarden in technologieën gebouwd (zouden moeten) worden. Het publiek is betrokken bij deze ontwikkelingen. Op deze manier kun je technologieën ontwikkelen die de economie stimuleren én maatschappelijk ingebed zijn. Er zijn verschillende ELSA-labs, over bijvoorbeeld voedselsystemen, defensie, cultuur en media. Als het gaat om sleuteltechnologieën, zijn ELSA-labs nu vooral gericht op AI, maar ze bieden een veelbelovende mogelijkheid om ook andere sleuteltechnologieën maatschappelijk verantwoord te maken.